آزادتورك

ورني نوعي زيرانداز بين فرش و گليم، زيلوئي حاشيه دار و ... است كه با تار و پود پشمي، تار پنبه ‌يي و پود پشمي ويا تار و پود ابريشمي كه نوع مرغوب و صادراتي آن است بافته ميشود. زادگاه ورني آزربايجان شمالي (قاراباغ، باكي) است. ورني بافي بيش از يكصد سال پيش از اين توسط ايلات منطقه آرازباري (ارسباران) و موغان چؤلو (دشت مغان) به آزربايجان جنوبي انتقال يافته است.

در ايران ورني منحصرا در مملكت آزربايجان بافته شده و شاخصترين صنعت دستي ايلات تركي شاهي سئوه‌ن در آرازباري (ارسباران)، قاراجاداغ، خييوو (مشگين شهر)، اهر و ... ميباشد. در برخي مناطق آزربايجان ورني را كه سابقا سيلهSileh ناميده مي شد سوماك يا سوماخ مي نامند. ورني معمولا داراي طرحي متشكل از چهارگوشه هائي است كه در رديفهاي افقي جاي گرفته اند.

خصوصيت اصلي ورني كه نام خود را نيز از آن گرفته اين است كه اغلب در هركدام از اين چهارگوشه ها نقشهائي به شكل S لاتيني بزرگ كه داخل آن با نقشهائي به شكل Z وياS لاتيني كوچك رنگارنگ پرشده جاي ميگيرند. متخصصين معتقدند كه اين نقشهاي S لاتيني در واقع موتيف اژدها بوده و مربوط به دوره ماقبل تاريخند كه در طول زمان به صورت نقشهاي تجريدي لاتينيS تقليل پيدا كرده اند. ورنيها بسته به وجود نقوش حيواني ديگر از جمله پرندگان دم دراز در آرواره اژدهاها كه عمدتا داراي دو گوش و يك دم اند به دو نوع تقسيم مي شوند.

در ميان توركان پيش از اسلام اژدها نشان خاقان (امپراتور) و سمبل فراواني، بركت، نيرو و قدرت، كائنات و طبيعت بود. اژدها در ميان تركان هون كه دستجاتي از آنها در مسير خود به اروپا بارها از قفقاز و آزربايجان عبور كرده و يا در آن ساكن شده اند، توتمي مقدس شمرده مي شد. اين نشان و سمبل در سيستم تقويم تركي دوازده حيواني نيز بكار رفته و سال پنجم اين تقويم باستاني ترك به نام اژدها وئرVer ويا وئرئنيVereni (به چيني Luy) ناميده شده است. (اكنون سال پنجم تقويم تركي دوازده گانه حيواني كلتهKəltə به معني سوسمار نام دارد). تصوير اژدها در صنايع ظريفه تركي پيش از اسلام و نيز پس از آن بويژه در هنر مينياتور از سوي هنرمندان ترك به طرز گسترده اي بكار برده شده است. در ورنيهاي ايلات ترك آزربايجان نيز تصوير اژدها سمبل شادي، خير و بركت است، چنانچه ايلات ترك تركه‌مهTərəkəmə ( قاراپاپاقQarapapaq – بوزچاليBozçalı ) در آزربايجان كه هنوز بخشي از باورها و سنن دوره شاماني خود را محافظه كرده اند، اعتقاد دارند كه تصوير اژدها در ورني، خير و بركت و سلامتي را به خانه مي آورد.

نام ورني از كلمه تركي باستاني ورنيVereni به معني اژدها گرفته شده است. اين نام امروز در لهجه هاي محلي زبان تركي به اشكال ورنهVərnə ، ورنيVərni ، وئرنيVerni ، ورنه‌خVərnəx ، وئرنيكVernik و ... و منابع اروپائي به شكلVerné, Verneh, Verni تلفظ ميشود. ريشه كلمه ورني Verni ، كلمه توركي بولغاري وئرئنيVereni به معني اژدها و مار بزرگ، كوره و ... است. (توركان بولغار از توركان باستان اند كه در سالهاي ٤٨٠ ميلادي، در استپهاي حوالي رود دانوب و درياي آزوف-شمال درياي سياه- و نيز دانوب سفلي و قفقاز سكونت داشته و بر بخشي از اروپاي شرقي حكومت كرده اند، نام كشور بلغارستان يادگار آنهاست). در زبان پروتورك سومري نيز كلمه اي مشابه به شكل اورنوUrnu و به معني اژدها موجود است. فرم اوليه اين كلمه در تركي باستان به شكل ائويره‌نEvirən مشتق از ائبيره‌نEbirən - Ebüren و به معني اژدها، مار بزرگ، چرخ فلك، كائنات و عالم است (Ebüren---> Ewüren---> Eviren). در اينجا ما شاهد حذف حرف اولE ويا جايگزيني دو حرف E و V (مئتاتئزيس) مي باشيم (Evren---> Veren). (پديده جايگزيني حروف بويژه اگر يكي از آنها حرف "رR " و يا "ل L" باشد حادثه اي بسيار رايج در لهجه هاي تركي است مانند تلفظ چؤلمه‌كÇölmək به چؤمله‌‌كÇömlək ، يالنيزYalnız به يانليزYanlız ، كؤرپوKörpü ، يارپاقYarpaq ، تورپاقTorpaq ، آرواتArvat ، سيرفاSırfa ، تورباTorba و .... به جاي كؤپرو Köprü ، ياپراقYapraq ، توپراقTopraq ، اوراغاتUrağat ، سوفراSofra ، توبراTobra و ....). معادل كلمه ائوره‌ن به معني اژدها در زبان و لهجه هاي تركي چنين است: وئرVer و وئرئنيVereni ( تركي بلغاري قديم)، وئرئم Verem ( چوواشي قديم)، ائوره‌نEvren ( تركي عثماني)، ائورئمEvrem ( گاگاووزي). ("ن -N" آخر كلمات تركي در بسياري از موارد در تركي چوواشي و نيز زبان مجاري به "م -M" تبديل ميشود مانند كلمات اوزونUzun ، سانSan ، قارين Qarın و قالين Qalın تركي عمومي كه در چوواشي به ترتيب به وارام Vârâm، سومSum ، خيرامXıram و خوليمXulım تبديل شده اند). فرمهاي اين كلمه در ديگر زبانهاي آلتائي چنين است: در زبانهاي تونگوسي به معني مار و مار بزرگ، ايرئİre ( ائوئنكي)، وئرئنWeren ( اولچا)، وئWe ( اوديغئ)؛ در زبانهاي ژاپني به معني مار و كرم، ووروتيWoroti ( ژاپني قديم و مدرن)، اوروچيOroçi ( توكيو، كاگوشيما). كلمه اوروئني őrvényدر زبان مجاري به معني گرداب از همين ريشه است. برخي كلمه اورنگ در زبان فارسي را نيز مشتق از ائوره‌ن تركي دانسته اند.

كلمه ائوره‌نEvrən از ريشه مصدر ائويرمه‌ك Evirmək به معني پيچاندن، چرخاندن، گرديدن، متطور و متكامل كردن مشتق شده است (مصدر ائومه‌كEwmek در تركي باستان به معني در اطراف چيزي دويدن است). كلمه ويرنيخماقVırnıxmaq و يا وورنوخماقVurnuxmaq به معني پيچ و تاب خوردن، لوليدن و ... در برخي از لهجه هاي تركي آزربايجان جنوبي بازمانده اين مصدر باستاني تركي است. فرمهاي گوناگون اين مصدر در زبان و لهجه هاي تركي چنين اند: ائوورمه‌ك Ewürmək (تركي قديم)، ابير. Əbir ( آلتائي)، آوور. Avõr- ( چوواشي)، ائوير. Evir- ( عثماني)، اه‌وير. Əvir- ( اويغوري)، ائگئره. Egere- ( مونقولي كلاسيك)، اورؤل. ôröl- ( مجاري). كلمات ائوره‌نسه‌لEvrənsəl ( جهاني)، ائوريمEvrim ( تكامل)، ائورهEvrə ( فاز، صفحه، مرحله تكاملي)، ائوره‌ن بيليم Evrənbilim ( كوسمولوژي) در زبان تركي نيز از مشتقات همين ريشه اند. (در تركي معاصر معادل اژدها كلمات بوكهBükə و سازانSazan ميباشند. فرمهاي قديمي كلمه دوم، سازقانSazqan ( قيپچاقي)، سازاغانSazağan (عثماني)، ساخاقانSaxaqan ( كومان)، سارقانSarqan و شاراقانŞaraqan ( چوواشي باستان) است. كلمه مجاري ساركاني Sárkány به معني اژدها از چوواشي باستان اخذ شده است).

قوزئي آزه‌ربايجاندا ميلله‌تيميزين آديني تورك`ده‌ن "آزه‌ربايجانلي"يا و ديليميزين آديني توركجه`ده‌ن "آزه‌ربايجانجا" و "آزه‌ربايجان ديلي"نه كيمله‌ر و نده‌ن ده‌ييشديردي؟

تورك خالقينين ديلي بوتون آزه‌ربايجان جوغرافيياسيندا، ايران`ين باشاباشيندا، كيچيك آسييا و قافقازييادا تاريخ بويونجا و هر زامان توركجه (توركي) آدلانديريلميشدي. بوگون ده ايران و كيچيك آسييادا خالقيميز اؤزونو "تورك" و ديليني "توركجه" (توركي) آدلانديرير. آنجاق دوروم آراز`ين قوزئيينده فرقليدير. قوزئيده سون ايكي يوزايلده خالقين ائتنيك-ميللي آدينين تورك`ده‌ن آزه‌ربايجانلي`يا و بونا قوشوت اولاراق ديلي آدينين سيراسييلا توركجه – تورك ديلي- آزه‌ربايجان ديلي- آزه‌ربايجانجا`يلا ده‌ييشديريلمه‌ سوره‌جي ياشانميشدير.

ايلك ده‌ييشديره‌نله‌ر: سؤمورگه‌چي چار روسيياسي و قوزئيلي بيلينجسيز تورك مولليفله‌ر

١٨١٥-١٨٢٨ ايلله‌رينده آراز`ين قوزئيي توركمانچاي و گولوستان آنلاشمالاري سونوجوندا چار روسيياسينين حاكيمييه‌تي آلتينا گيرميش، ١٨٢٨-١٨٢٩ ايلله‌رينده روسييا-عوثمانلي ساواشي پاتلاق وئرميشدي.

١٨٢٨ده روسييا ايمپاراتورو چار ١. نيكولاي`ين يارليغي (سرانجامي) ايله تورك ائتنونيمي "تاتار" و يا "قافقاز تاتارلاري" آدي ايله ده‌ييشديريلدي. توركجه`نين آدي ايسه "تاتار ديلي" و "قافقاز تاتارلاري" ديلي آدلانديريلدي.

تورك خالقي و توركجه‌نين آدينين روسييا ايمپاراتورلوغو طره‌فينده‌ن ده‌ييشديريلمه‌سي، ياخشيجا دوشونولموش سؤمورگه‌چي (كولونييال) بير اؤنله‌م (تدبير) ايدي.

روسييا آراز`ين قوزئيينده گونئي قافقازييادا ياشايان تورك توپلولوغونا يئني بير ائتنيك كيمليك قوندارماقلا، اصلينده اونو كيمليكسيزله‌شديريپ كؤكسوزله‌شديرمه‌ك ايسته‌ييردي. گودوله‌ن ديب آماج ايسه اونو آراز`ين گونئيينده ايران`دا و باتيسيندا آنادولو تورپاقلاريندا ياشايان تورك خالقي و كيملييينده‌ن آييريپ قوپارماق ايدي. بئله‌جه گونئي قافقازييادا ياشايان تورك توپلولوغوندا، گونئي (قاجار ايرانيندا) و باتيدا (عوثمانلي آنادولوسوندا) ياشايان تورك خالقي ايله بيرله‌شمه ايسته‌ك و اولكوسونون كؤكو قازيلميش اولاجاقدي. بونونلا دا آراز`ين قوزئيينده روس بويوندوروغو قاليجيلاشاجاق، حتتا ابه‌ديله‌شه‌جه‌كدي. چونكو روسييا يؤنه‌تيجيله‌ري قوزئي، گونئي و دوغو آنادولودا بؤلونموش حالدا ياشايان و عئيني ائتنيك ميللي اؤزه‌لليك و آدا يييه اولان تك بير تورك خالقي وار اولدوغو مودده‌تجه، بو پارچالارين هر زمان عوثمانلي و قاجار دئوله‌تله‌ري حيمايه‌سينده بيرله‌شمه و بوتؤوله‌شمه ايسته‌يينده بولونابيله‌جه‌ييني سئزيردي. آنجاق آراز`ين قوزئيينده يئنيجه ياراديلميش "قافقاز تاتاري" ايله آراز`ين گونئيي و آنادولودا ياشايان "تورك"ون بيرله‌شمه‌سي، آيري ائتنيك آد و ميللي كيمليكله‌ره يييه قوروپلار اولدوقلاريندان دولايي اولاناقسيزدي.

روسييانين اؤز سؤمورگه‌چي سيياسه‌تله‌ري دوغرولتوسوندا تورك خالقي و توركجه‌نين آديني ده‌ييشديرمه‌سينده‌ن سونرا، قوزئيلي بير چوخ تورك مولليف ايله يازار و قوشار (شاعير)، بو آرد نييه‌تلي سيياسه‌ته بويون اه‌يدي، حتتا بئله بير سيياسه‌تين وارليغيندان بيله خبه‌رسيز قالدي. بو ميللي بيلينجسيزلييين سونوجوندا دا بو قوندارما آدلاري منيمسه‌دي و كؤنوللو اولاراق توركجه يئرينه "آزه‌ربايجان تاتار ديلي" و "تورك تاتار ديلي" كيمي تمه‌لسيز دئييمله‌ري ايشله‌تمه‌يه باشلادي. بو دوروم ١٩١٨ه دك داوام ائتدي.

سده‌ي دهم هجري/ شانزدهم ميلادي با حادثه‌ي بزرگي در ايران همراه بود. در سال 907ق/ 1502م اسماعيل صفوي از خاندان شيخ صفي الدين اردبيلي، پس از 12 سال تلاش و از ميان بردن 50 حاكميت محلي، سرانجام در تبريز تاجگذاري كرد. او با محور قرار دادن مذهب تشيع، حكومتي يكپارچه و متمركز ايجاد كرد.[1]

شاه اسماعيل به دو نكته‌ي اساسي توجه داشت: يكي مذهب تشيع و ديگري زبان تركي. اولي پايه و اساس قدرت گيري خاندان صفويه بود و دومي عامل بسيج هواداران صفويه. در سپاهي كه شاه اسماعيل براي اجراي اهدافش گردآورده بود، قبايل تركي چون شاملو، استاجلو، تكه للو، روملو، افشار، ذوالقدر، قاجار و ارساق شركت داشتند. اين قبايل در زمان شيخ حيدر پدر شاه اسماعيل، با نام قزلباشان معروف شدند. شيخ حيدر به هوادارانش دستور داده بود كه كلاه سرخ رنگي دوازده تَرك به نشانه‌ي 12 امام بر سر بگذارند.

قزلباشان هسته‌ي اصلي سپاه شاه اسماعيل را تشكيل مي‌دادند. عامل ارتباط معنوي و ظاهري شاه اسماعيل با مريدانش نيز زبان تركي بود. با به قدرت شاه اسماعيل، زبان تركي نيرويي دوباره گرفت. شاه اسماعيل خود به تركي شعر مي‌سرود و ختايي تخلص مي‌كرد. قسمت مهم اشعار او در عشق امام علي (ع) و امامان شيعه است. در زمان شاه اسماعيل، قالب قوشما (دو بيتي 11 هجايي) به وسيله‌ي شاه اسماعيل و شعراي معاصر پايه گذاري و توسعه يافته بود. قوشما از وزن‌هاي هجايي معمول در ميان اقوام ترك بوده است. هر قوشما 2 تا 5 بند بود. نمونه‌اي از قوشما:

هركيم شيخ صفوي‌نين امريني توتماز يورلور بويولدا منزله چاتماز

غير ملت اونا اعتبار ائتمز جمله عبادتين باشي دير توحيد

اشعار عاشقانه نيز با اوزان هجايي مانند قوشما، گرايلي (دو بيتي 8 هجايي) و باياتي (دوبيتي 7 هجايي) در همين زمان پديد آمد.[2] شاه اسماعيل خود غزل سرايي زبده بود. او از شاعران برجسته‌ي تركي آذربايجاني است. نامه‌هايي كه شاه اسماعيل براي پادشاهان عثماني همچون سلطان مراد و سلطان سليم مي‌نوشت، به زبان تركي بودند.

زماني كه شاه اسماعيل تبريز را از سلطان مراد آغ قويونلو گرفت و عَلَم شيعه‌گري برافراشت، اديبان پارسي زبان دربار آغ قويونلو كه عده‌اي از آنان سنّي متعصب بودند، به عثماني رفتند. بدين ترتيب ادب تركي از ادب پارسي پيشي گرفت. اين اديبان همچنان به كار ترويج زبان پارسي در عثماني ادامه دادند. سلاطين عثماني نامه‌هاي خود را براي شاه اسماعيل به فارسي مي‌نگاشتند.[3] اغلب شاعران آذربايجان در دربار صفوي گردآمده بودند. حبيبي شاعر معروف متولد برگشاد، ملك الشعراي دربار بود و شعري به فارسي از او در دست نيست. در دربار شاعران ديگري چون محمد امين سلطان تركمان و برادرش محمد مؤمن بيگ به پارسي و تركي شعر مي‌سرودند. مولانا كلبعلي راغب تبريزي (مرگ 1002ق)، عقيقي شرواني و قاضي اعرجي مراغي از شاعران اين دوره هستند كه هم به پارسي و هم به تركي شعر گفته‌اند. صادق بيگ افشار تبريزي متخلص به صادقي، در نظم و نثر فارسي و تركي جغتايي دست داشته است. ديوان غزليات تركي و منشأت تركي دارد. معروفترين اثر او تذكره‌ي مجمع الخواص در شرح احوال شاعران معاصر اوست كه به زبان تركي جغتايي نوشته و آقاي عبدالرسول خيامپور استاد دانشگاه تبريز آن را به فارسي ترجمه كرده است.

علاوه بر آثار مكتوب، داستان‌هاي تركي توسط عاشيق‌ها يا همان نوازندگان و خوانندگان دوره گرد در آذربايجان پديد آمدند. اينان دنباله رو اوزان‌هاي قديمي بودند و وجود آن‌ها نشان‌گر عمق سيطره‌ي زبان تركي به ويژه در روستاها و شهرهاي كوچك است.[4] از اين داستان‌ها مي‌توان به كوراوغلو، اصلي و كرم، قنبر و آرزو، شاه اسماعيل، عاشيق غريب و صنم و عاشيق عباس توفارقانلي اشاره كرد.

21فوريه يعني چند روز بعد روزبين المللي زبان مادري است. يعني روزي كه بايد به زبان مادري هر قوم و گروه و ملت ارج گذاشت و از حقوق آن پشتيباني نمود. اين را خيلي از ما ها نميدانيم. اما وقتي مدرسه ها شروع ميشود و بچه ها به مدرسه ميروند، خيلي ها به ياد زبان مادري مي افتند. بچه هاي ترك زبان از همان كلاس اول بايد به زباني بنويسند و بخوانند و صحبت كنند كه اصلا نميدانند. البته آنرا در راديو و تلويزيون شنيده اند. اما اين، زبان مادرشان، پدرشان، برادرشان، دختر خاله شان، همسايه هايشان، و زبان مردم كوچه و شهر شان نيست. نه اينكه زبان فارسي بد است و يا لازم نيست. برعكس. فارسي هم زيباست و هم زبان واحد و مشترك مملكت است. بدون فارسي چطور ميشود وحدت اين ملت و مملكت را حفظ كرد؟ چطور ميشود حسن اردبيلي فردا در تهران و شيراز كار و زندگي كند و حسين تهراني مامور بانك براي كار به تبريز بيايد؟ فارسي البته لازم است.

اما زبان مادري آدم هم لازم است. حتي الزام است. در خانه و كوچه تركي حرف ميزنيم. در حياط مدرسه تركي حرف ميزنيم. حرف دلمان را به تركي ميگوئيم. در اداره اگر مامور مربوطه آذربايجاني باشد تركي حرف ميزنيم. راحت تر و خودماني تر است. در مسجد ملا به تركي مرثيه ميخواند. راديو تبريز هم برنامه تركي دارد. اما نميتوانيم به تركي بنويسيم و بخوانيم چونكه ياد نگرفته ايم. چونكه نخوانده ايم. چونكه ممنوع است.
90 سال است كه ممنوع است. از زمان رضا شاه ممنوع است. تركي در اين 90 سال نوعي فولكلور شده است. هركس به لهجه و شيوه و سليقه خودش تركي حرف ميزند. آن هم با نفوذ روز افزون و مخرب فارسي در لغت و دستور زبان تركي آذري. ميتوانيم در زندگي خصوصي مان تركي حرف بزنيم (خيلي ممنون!) اما نميتوانيم بخوانيم و بنويسيم. اين هم باعث مشكلات در زندگي عملي، كار و پيشرفت اجتماعي ميشود. فارسي ما اكثرا چندان خوب نيست. بدون فارسي خوب هم رشد و ترقي اجتماعي، اقتصادي و.... ايران مشكل است، تقريبا نا ممكن است. ما ايراني ها همه برادرو خواهريم. اما از نظر زبان و فرهنگ چه در قانون و چه در عمل برابر نيستيم. در اين 90 سال هيچوقت برابر نبوديم.
هروقت هر كس مسئله زبان را مطرح كرد گفتند تجزيه طلبي نكنيد. تجزيه را وقتي طلب ميكنند كه برابري نباشد. احساس جدائي و تحقير باشد. وقتي زني، شوهري، خود را مدام مورد تحقير و توهين حس ميكند ميخواهد به آن زندگي زناشوئي پايان دهد. طلاق به ندرت چيز خوبي هست. اكثرا هم با جنگ و جدال و خصومت همراه است. از نظر اقتصادي هم بد است و به ضرر هر دو طرف. چه نيازي به جنگ و جدائي است وقتي دو طرف ميتوانند در صلح و آرامش و تامين حقوق و احترام هر دو طرف با هم زندگي كنند؟
چند سال است كه شما اين خواست تحصيل به زبان مادري را ميشنويد؟چند سال است مردم در تبريز و اروميه به كوچه ها ميريزند و شعار ميدهند كه «ئوُز ديلينده مدرسه، اولماليدير هر كسه»؟. خيلي ها ديگر از طرح و بحث اين موضوع خسته شده اند. تا كي بايد ثابت شود تا قبول كنند كه تحصيل به زبان مادري حق طبيعي و بلا منازع هر فرد است؟ بعد از مدتي چنين طولاني، ديگر كار از مرحله طرح و بحث و خواهش و درخواست ميگذرد.
واقعا احتياجي به اين نابرابري خصومت آفرين نيست.
هنوز بايد چندين و چند بار ديگر مدارس بدون حقوق زبان مادري شروع شوند و روز بين المللي زبان مادري بدون حقوق زبان مادري سربرسد و بدون تاثير و توجهي بگذرد. اين روزها و مقالات و بيانيه ها ظاهرا از نظر عملي بخودي خود انگيزه اي براي تغييرات و اصلاحات نيستند. ظاهرا بايد يكي دو بار سرمان محكم به سنگ بخورد تا بفهميم كه اولا اين فقط يك بحث لوكس و بي مورد نيست و ثانيا نه به تفرقه و جدائي، بلكه بر عكس به يگانگي و اتحاد مردم خدمت ميكند.

شرح حال بزرگ مردي كه نگاه تيز بين او فراسوي هر پرده مات و كدري را در مي‌يافت و وقتي به دنيا مي‌نگريست به قدري آن را خوب مي‌شناخت كه درك نوع نگاه او به دنيا به بررسي بيشتري نياز دارد. در سال ١٢٨۶ خورشيدي در شهر تبريز در خانواده‌اي فرهيخته كودكي به دنيا آمد كه او را محسن نام نهادند. پدرش همچون اكثر آذربايجانيها مردي بود كوشا و با همت، كه چهارده سال در نجف اشرف تحصيل كرده بود. يك روحاني وارسته و پرهيزگار كه چون از نجف به تبريز برگشت، اشراف و اعيان شهر براي او هديه‌هاي بسيار فرستادند و او كه انساني وارسته بود، تمام هديه‌ها را پس فرستاد حتي هديه صولت السلطنه را. و با اين شيوه به آنان فهماند كه وابستگي به يك طبقه و دلسوزي براي طبقه ديگر باهم منافات دارد، اين بود كه در كنار ستارخان سردار ملي به مبارزه پرداخت و در دور اول و دوم به نمايندگي مردم تبريز به مجلس شورا رفت. او مشاور شيخ محمد خياباني از فعالان نهضت مشروطه بود و مردي پارسا و سخت كوش بود كه از مال دنيا چيزي نيندوخت و همواره سعي مي‌كرد چهار فرزند پسرش را پارسا و سخت كوش و دانش دوست بار آورد و در اين امر نيز موفق شد به گونه‌اي كه هر چهار فرزندش به نحوي در زمينه كاري خود موفق بودند.

تحصيلات

چهل روز كه از حضور محسن در خانواده آنان گذشت خانواده هشترودي به تهران نقل مكان كرد. محسن هشترودي تحصيلات ابتدايي خود را در مدارس سيروس و اقدسيه گذراند. وي مرد بسيار سخت كوشي بود و از كلاس هفتم بدون معلم به فراگيري زبان فرانسه همت گماشت و در آن خصوص چنان پيشرفت كرد كه خيلي زود شروع به خواندن كتابهاي فرانسوي نمود. محسن از كلاس هشتم به مدرسه دارالفنون رفت و چون سطح مدرسه دارالفنون از بقيه مدارس بالاتر بود، بطور معمول هر دانش آموز تازه واردي را در كلاسهاي مختلف مي‌سنجيدند. به همين دليل معلم هندسه از او خواست قضيه‌اي را ثابت كند آن روز هيچ كس نمي‌دانست كه روزي همين دانش آموز يكي از رياضيدانهاي بزرگ دنيا خواهد شد.

محسن در آنروز معلم هندسه را مات و مبهوت نمود و معلم در شگفت شد كه او چگونه اين قضيه را بدون استفاده از راههاي مطرح شده در كتاب ثابت نموده است؟! از او پرسيد اين راه را از كجا آموخته اي؟! و دور ازذهن نبود كه محسن هشترودي با اين همه كلنجار رفتن با كتابها اين راه را خودش ابداع كرده باشد. ديري نپاييد كه از پرتو آوازه نام او در مدرسه نام ديگر شاگردان برجسته مدرسه كم رنگ شد و محسن هشترودي كانون توجه معلمان و شاگردان مدرسه شد. پروفسور هشترودي دوران دبيرستان را كه به پايان رساند. تحصيل در رشته پزشكي را آغاز نمود، پس از مدتي تحصيل در اين رشته آن را رها كرد و به فرانسه رفت تا در رشته مهندسي مكانيك تحصيل نمايد، اما اين رشته نيز با ذوق او موافق نبود. اين بود كه به تهران برگشت و در دارلمعلمين عالي به تحصيل در رشته رياضي مشغول شد.

رياضي با روح ذوق پروفسور هشترودي موافق بود و او باعشق تمام به تحصيل پرداخت. پس ازدريافت درجه ليسانس به فرانسه رفت و در دانشكده علوم پاريس مشغول به تحصيل در رشته رياضي شد و سپس به دانشگاه سوربن رفت و در آن دانشگاه تحصيلات خود را در دوره دكتري رياضي به پايان رساند. پروفسور هشترودي در سال هزار و سيصد و پانزده خورشيدي در سن بيست و نه سالگي به ايران بازگشت و با سمت دانشياري در دانشكده علوم و دانشسراي عالي مشغول به تدريس شد و پس از پنج سال به درجه استادي رسيد.

خصوصيات فردي و فعاليتهاي غير رياضي

پروفسور هشترودي نيز همچون پدرش انساني وارسته بود وارسته و آزاد از بسياري قيد وب ندهاي دست و پا گير ، قيد و بندهايي كه درصد بسيار زيادي از توان افراد را به خود اختصاص مي‌دهد و همين امر يكي از رموز موفقيت او بود. بيشتر پول و وقتش را صرف مطالعه مي‌كرد و مطالعه او هيچگاه به يك زمينه خاص محدود نمي‌شد. علاوه بر رياضي در ادبيات و بسياري زمينه‌هاي ديگرنيز مطالعه داشت. هر شبانه روز سه تا چهار ساعت مي‌خوابيد و بقيه وقتش را صرف مطالعه و كارهاي اجتماي و فرهنگي مي‌كرد. استاد هشترودي پا به پاي تدريس در دانشگاه در سال ١٣٣٠ به مقام رياست دانشگاه تبريز رسيد، و در سال 1336 به عنوان رئيس دانشكده علوم دانشگاه تهران انتخاب شد.
اگر قرار باشد سر رشته دانش و فن در دست زورمنداني باشد كه آن را ضد انسانها بكار گيرند چه بهتر كه تمدني در كار نباشد و بر همان حالت انسانهاي نخستين زندگي كنيم. يك دانشمند هنگامي مي‌تواند بر مراد دل خود زندگي كند كه استقلال داشته باشد. نازك دلي ، داشتن احساس پاك و لطيف و حساسيت او نسبت به ظلم و ستم از ديگر ويژگيهاي او بودند. پروفسور هشترودي چنانچه نشاني از ستم مي‌يافت بي درنگ واكنش نشان مي‌داد، حتي اگر در كوچه و خيابان مادري كودكش را تنبيه مي‌كرد با بانگ و فرياد آن مادر را از اين عمل زشت باز مي‌داشت. نقل است روزي در حين تدريس پروفسور هشترودي متوجه كفشهاي پاره پاره دانشجويي شد و نتوانست به درس دادن ادامه دهد، كلاس را ترك كرد بعد آن دانشجو را خواست و چون از تهيدستي بي حد او خبر دار شد از حقوق خود براي او مستمري در نظر گرفت.

پروفسور هشترودي مطرح كننده يوفوها و كسي كه به شوروي سابق كمك كرد تا زماني كه سفينه يوري گاگارين داشت از مسير خود منحرف مي‌شد، با محاسباتش به مسير اصلي خود باز گردانده شود. اين دانشمند بزرگ بيش از صد مدال جهاني دارد.


مقالات و تأليفات پروفسور

حاصل زندگي پر بار پروفسور هشترودي را نمي‌توان به سادگي با معيارهاي كمي قياس كرد، وي طي سالهاي استادي خود شاگردان برجسته‌اي تربيت نمود كه هر كدام راه او را پيش گرفتند و مايه سر بلندي ملت ايران شدند. آيا تعليم انسان آن هم انسانهاي برجسته و بزرگي كه پرتو وجود هر كدام از آنها به تنهايي روشني بخش قسمت وسيعي ازجامعه است را مي توان به آساني سنجيد و با معيارهاي موجود ارزيابي كرد. حاصل 69 سال زندگي پر ثمر علاوه بر كارهاي فرهنگي ، علمي و مديريتهاي فرهنگي مقاله‌ها و كتابهاي بسياري است كه مشهورترين آنها به قرار زير مي‌باشد:


• نظريه اعداد
• دانش و هنر
• تمرينهاي رياضيات مقدماتي
• سايه‌ها
• سير انديشه بشر
• LES CONNEXIONS NORMAL AFFINES ET WEYLIENNES
• SUR LES ESPACES DE RIMANN DE WEYL ET DE SCHOUTEN

تخصص پروفسور هشترودي در زمينه هندسه دبفرانسيل بود. مهمترين اثر علمي نگاشته شده توسط محسن هشترودي، پايان‌نامه دكتراي او در زمينه هندسه ديفرانسيل است، كه در آن يكي از مدل‌هاي رياضي استادش (كارتان) را تعميم داد كه امروزه به نام «اتصال هشترودي» (Hachtroudi Connection) شناخته مي‌شود. او در طول زندگي حرفه‌اي در ايران چند مقاله كوتاه علمي نيز منتشر كرد. جداي از پژوهش علمي، پروفسور هشترودي به عنوان يك متفكر منتقد و رياضيدان نامدار، داراي اهميت نمادين و شخصيتي اثرگذار در جامعه علمي معاصر ايران بوده است.

وداع با دنيا

سر انجام پروفسور هشترودي در روز 13 شهريور سال 1355 خورشيدي چشمان تيز بين و كنجكاو خود را بر اين جهان پر فسون بست و اين چنين خلأي دردناك و سنگين در ميان جامعه علمي ايجاد شد. او در حالي اين جهان را بدرود گفت كه همچنان به كار با جوانان عشق مي‌ورزيد و آرزو مي‌كرد اي كاش سنت جاري اجازه مي‌داد تا جسدش در دانشگاه دفن شود تا باز خاك نشين قدم جوانان باشد.

منابع:
1- دانشنامه رشد
2- جام جم آنلاين
3- ويكيپديا

عباس جوادي – در «خبرگزاري آذربايجان» به «نمايشنامه» مانندي برميخورم با تيتر «آذربايگاني چطور ترك زبان شد». تمام حرفش اينست كه مغول ها در زمان حاكميت غازان خان ايلخاني (اوايل قرن چهاردهم) زبان بومي و فارسي- آذري مردم آذربايجان را «به زور شمشير» به تركي تبديل كرده اند!

اولا كه اين،خلاف واقعيت تاريخي است. ايلخانيان مغول تبار بودند و ترك نبودند. زبان بخشي از مردم ايران مغولي نشده اما تركي شده چونكه تعداد ترك ها به مراتب بيشتر از مغول ها بود و ترك ها براي اسكان و زندگي به اين مناطق آمده اند. به اين فصل «ويكي پديا»ي فارسي توجه كنيد:

غازان پسر ارغون پس از بايدوخان به ايلخاني مغول در ايران رسيد. وي ابتدا بودايي بود كه قبل از شركت در جنگ بايدو، به تشويق اميرنوروز اسلام آورد.

غازان‌خان در آغاز سلطنت تمام فرمان‌روايان و حاكمان مغول را به دين اسلام دعوت و ترغيب كرد. غازان خان تبعيت از خان مغولستان را رها كرد و سلسله ايلخاني در ايران به استقلال رسيد.غازان، صدرجهان زنجاني را صاحب‌ديوان كرد و منصب امارت را به اميرنوروز بخشيد. وزير غازان خان رشيدالدين فضل‌الله همداني بود.

غازان‌خان دمشق را فتح كرد اما در مرج الصفر از سپاه مصر شكست خورد.وي قيام آلافرنك پسر گيخاتو را سركوب كرد و پيروان آلافرنك را مجازات نمود. به دستور غازان‌خان تمام معابد مغولان در تبريز ويران گشت و سكه‌ها نقش اسلامي يافتند. غازان‌خان به ساختن بناها و تعمير مساجد و آرامگاه‌ها علاقه‌مند بود و در تبريز بناهاي بسياري بنا كرد كه به نام او اوشنب غازان خوانده شد. اين مجموعه خيريه شامل مسجد، مدرسه، خانقاه، بستان، قصر و حمام مي‌شد. در دوره غازان خان موج دوم( موج اول در دوره سلجوقيان) ورود اقوام تركي به آذربايجان آغاز گرديد وي تاثير بسياري در تغيير زبان و فرهنگ مردم آذربايجان از آذري به تركي داشت.پروفسور پيتر گلدن در صفحه ۳۸۶ كتاب خود كه يكي از جامع‌ترين كتاب‌ها درباره تاريخ گروه‌هاي مختلف ترك چاپ شده‌است روند تركي زبان شدن آذربايجان را به سه مرحله بخش كرده است: نخست ورود سلجوقيان و مهاجرت قبايل اغوز به ناحيه آذربايجان و آران و آناتولي، دوم حمله مغولان كه بيشتر سربازان شان ترك‌تبار بودند، و سوم دوران صفويان كه بسياري از قبايل اغوز-تركمان قزلباش از آنوتولي به ايران سرازير شدند.

غازان‌خان به گسترش دانش و صنعت بسياري علاقه‌مند بود و خود او در تاريخ و جغرافيا بسيار مطلع بود. غازان‌خان به زبان‌هاي مغولي، فارسي، عربي، هندي، چيني، تركي و عبري آشنايي داشت. غازان‌خان در سن سي و سه سالگي بعد از نه سال فرمان‌روايي در قزوين وفات يافت.پيكرش به تبريز منتقل شد و آن‌جا در شنب غازان به آيين مسلماني به خاك سپرده شد.غازان خان را به نوعي بوجود آورنده شهر تبريز مي شناسند زيرا در دوره پس از ساساني, تبريز به صورت يك ده يا يك واحه بوده. در تركي(زبانهاي آلتايي) غازان به معني ديگ است رسم مغولان اين بود كه به محض تولد فرزند چشم پدر به اولين شي خورد اسم فرزند را همان بگذارددرمورد غازان خان همين اتفاق افتاده بود.

روند تركي شدن زبان مردم آذربايجانحدود 500-600 سال قبل ازاولين حملات مغولها، يعني از ظهور اسلام و شايد حتي پيش از آن در آذربايجان قفقاز شروع شده و بطور بسيار فشرده تر از زمان سلجوقيان و كوچ و اسكان اقوام اوغوز – تركمن به خراسان، قفقاز، آذربايجان و تركيه كنوني در قرن يازدهم يعني تقريبا 300 سال قبل از غازان خان شروع شد و تا صفويه و حتي بعد از آن ادامه داشت تا تركي زبان اكثريت مردم شود. ثانيا ما ميدانيم كه مثلا در زمان شاه اسماعيل صفوي مردم سني مذهب تبريز و بغداد را كوشش كردند به زورناچار به قبول مذهب شيعه كنند اما هيچ گونه شواهد و روايات معتبر تاريخي در دست نيست كه زبان مردم هم به زور شمشير تغيير يافته باشد. ثالثا زبان مغولي چه ربطي به تركي تركمني و اوغوز دارد؟ سربازان ترك از شاه اسماعيل ساماني و سلطان محمود غزنوي گرفته تا تيمور لنگ و ايلخانيان در خدمت هر گونه پادشاه از هر قوم و نسب بوده اندو سپس خود در ماوراءالنهر، ايران، آسياي صغير،عراق؛ سوريه و مصر حاكميت هاي خود را بر پا كرده اند. اما تغيير زبان آذربايجان و آسياي صغير اساسا نه مربوط به سربازان و ارتش و حملات نظامي بلكه كوچ و اسكان مردم عادي ترك زبان بوده است كه با مردم بومي جوش خورده به علت كثرت تعداد زبان اين مناطق را تغيير داده اند و گرنه از زمان سلجوقيان تا قاجاريان، نزديك به 700-800 سال، اكثريت قريب به اتفاق حكام و سلسله هاي ايران  ترك تبار و ترك زبان بوده اند اما زبان مثلا اصفهان و يا تهران و مشهد و هرات عوض نشده. بر عكس، هويت ايراني و زبان و فرهنگ فارسي از خود فردوسي گرفته تا بعد پيوسته به دست و با كمك و تشويق حكام و پادشاهان ترك زبان تحكيم و تقويت يافته است.

اما اينها همه تاريخ است و هر كس ميتواند به تاريخ نگاه ديگري داشته باشد. اين باصطلاح «نمايشنامه» «آذربايگاني چطور ترك زبان شد» ديگر از كجا پيدا شد؟ منظور از آن اگر تحقير ترك زبانان اين مملكت و تلويحا به زور تحميل زبان فارسي همچون جايگزين زبان مادري شان يعني تركي به آنان نيست، پس چيست؟ چرا بعد از صد ها سال با واقعيت كنوني ملت و مملكت صلح نميكنيد؟ چرا به حقوق طبيعي هركس  در مورد آموزش و استفاده از زبان مادري شان  احترام نميگذاريد كه هيچ، توهين و تحقير هم ميكنيد؟ چرا مردم و ملت را تكه پاره ميكنيد و دشمني و نفاق بين آنان مي افكنيد؟ چرا از تاريخ براي خود كشي ملي سوء ااستفاده ميكنيد؟ انتظار داريد ايرانيان ترك زبان در مقابل اين همه خود برتر بيني و شووينيزم زباني و قومي چه عكس العملي نشان دهند؟

زبان آذربايجان هزار سال قبل و شايد پيشتر عوض شده. خوب، كه چي؟ چكار كنيم؟ زبان عراق و سوريه و ... وايالات متحده و تمام قاره آمريكا و استراليا هم عوض شده، آن هم نه هزار سال پيش بلكه بمراتب مدت كوتاه تري قبل. زبان ايران كنوني هم سه هزار سال پيش فارسي نبود. ميگويند آريائي ها (ويا هر چه كه اجداد چند هزار سال پيش ايرانيان كنوني را بشود ناميد) چند هزار سال پيش از آسياي مركزي به جنوب آمده اند و مسكون شده اند: يك عده در هندوستان و گروه ديگري در ايران امروزي). كه چه كنيم؟ برگرديم به زبان هاي هزار سال و دو- سه هزارسال پيش؟ تاريخ چيز ديگري است، اين قبيل نتيجه گيري هاي سياسي و مغرضانه و حتي كودكانه چيز ديگري.

عكس العمل ناسيوناليست هاي ترك آذربايجاني روشن است. آنها هم با خشم و خروش بي اساس كه شما ايجاد كرده ايد، دم از نژادپرستي و فاشيزم فارسي ميزنند، ايران را با همه زبان و فرهنگ و تاريخش انكار و رد ميكنند و خواهان جدائي از بدنه اي ميشوند كه اشخاصي همچو شما ها در آن براي زبان و فرهنگ آنان احترامي قائل نيستند.

اين ملت به كجا ميرود؟ «چقدر آفتاب زمستان تنبل است!» بعضي وقت ها حس ميكني كه بهتر است  دم بر نياورد و با احساس اندوهي عميق، فقط نظاره گر «بي بصيرتي هاي انتحاري» اين و آن شد

ويروسها قادر نيستند به تنهايي سوخت و ساز خود را تهيه كنند بنابراين براي بقا و تكثير خود سلولهاي موجودات زنده را آلوده كرده و براي بقاي خود در مواردي موجب مرگ موجودات زنده مي شوند

در واقع گروهك نژادپرست پان ايرانيست در ميدان سياست مانند ويروس كشنده عمل مي نمايد و در عمل بقا و تكثير خود را فقط با افزايش نفرت بر عليه تركان، عربها، يهوديان و سرانجام با نابودي آنان ممكن مي داند

در سايت رسمي حزب پان ايرانيست ايدلوژي پان ايرانيسم بدينگونه تشريح مي شود «واژه مقدس پان ايرانيسم را نمي توان بدون نژاد باوري در ذهن متصور شد. گويي اين دو، دوقلوهاي به هم چسبيده اي هستند كه هيچ پزشك مجربي نمي تواند آن ها را از هم جدا كند و جدايي شان موجب مرگ هر دو مي شود. اما در اين ميان پاره اي از نابخردان كه پان ايرانيسم را در ميان پس مانده هاي ليبراليسم جستجو مي كنند همواره بر اين بوده اند تا اين انديشه ورجاوند را كه سابقه اش برابر سابقه تشكيل ملت ايران است،  با افكار زنگ زده خود منطبق نشان دهند. بر اين پايه " ايران برتر از همه " هم چون گذشته قصد دارد تا با ارايه اسنادي كه براي نخستين بار در اين تارنگار منتشر مي شود اثبات نمايد كه نه تنها امروز، بلكه در آغازين روزهاي نهضت و در درازاي فعاليت هاي حزبي و مكتبي، اين دو همزاد، هيچ گاه از هم جداشدني نبوده اند»

گيلگمش يكي از مشهو ر تر ين منظو مه ها ي حما سي ا ست كه حد و د چهار هز ارسال از خلق آن مي گذرد. اين ا ثركه دربار ه گيلگمش پنجمين پادشاه سلسله اوراك است، درسال دوهزار پيش ازميلادبر روي دوازده لوح گلي و به خط ميخي نوشته شده است. بعضي از اين لو حها بر اثر مرور زمان شكسته شده و از بين رفته اند، تنها يكي از آنها باقي مانده است كه اكنون در موزه بر يتانيا نگهداري مي شود. گيلگمش محبوبترين قهرمان سراسر بين النهرين بود. بدون شك اين اثر شاهكار ادبيات آثوري- بابلي و يكي از زيباترين منظو مه هاي حماسي جهان است. مهمترين و يژگي منظومه گيلگمش كهنسال بودن آن است. اين اثر تلقيني از اسطوره، حماسه و تاريخ است و از آغاز پيدايش خود، فرهنگها وزيانهاي گو ناگو ني را تحت تأثير قرار داده است. قدرت زيبايي شگرف اثر اد بي، نگارنده را برأن داشت تا آن را براي نوجو اننان كتابخو ان كشور مان بازنويسي كند. گيلگمش داستان پادشاهي پهاو ان مستبد، پرقدرت و توانااست به جاي رسيدگي به وضع مردم خود، در پي آناني است. اودر كوران مبارزه با پهاو اني همتاي حود، به مردم روي مي آورد و در كشاكش زندگي، مرگ ( و قدرت مرگ) را مي شناسد. گيلگمش براي ياقتن جاودانگي و بي مرگي رهسپار سفري پرخطر مي شو د. ازكوههاي ترسناك مي گذرد، جنگلهاي سرزمين تاريكي را پشت سر مي گذارد، از درياي مرگ عبور مي كند و حتي به دنياي مردگان در زير زمين راه مي يابد تايكي از اجداد خود راكه به گمانش رازبي مرگي را يافته است بيابد. در نهايت، اين پهلو ان تواتمند، جد خود رامي يابد اما….. در اين ائر عشق، تربيت ، طبيت و راز هاي زندگي و مرگ موج مي زند، وهر چه هست، آن قدر مهم است كه حيفم آمد نوجو انان وطنم آن را نخو انند. ودر صورت امكان داستان حماسي قهرمان مردرا در آينده بملا خظ خواننده گان خواهم گذاشت. عبدالله تاشقين